تشکیل دولت صفویه

قبل از روى کار آمدن صفویه ، ایران ، داراى یک حکومت ملى و یک واحد سیاسى یک پارچه ، نبود ظهور صفویه در قرن 16 م . و قرن 10 ه .ق . نشانه ى آغاز دوران جدید تاریخ ایران است . زیرا؛ تا قبل از آن ، در مازندران ، حدود ده سلسله محلى حکومت مى نمودند، در گیلان ، و در ناحیه لاهیجان ، (بیه پیش ) و رشت ، (بیه پس ) و طالش ، از سه حکومت محلى تشکیل شده بودند؛ در ارمنستان و آذربایجان ، الوند میرزاى آق قویونلو، در عراق عجم ، مراد آق قویونلو، حاکم بودند. و هم چنین دیگر نواحى جنوبى ایران مانند: عراق عرب ، فارس ، یزد و کرمان اگرچه به دست حکام آق قویونلو اداره مى شدند، اما عملا حکومتى مستقل داشتند. سیستان نیز امیر مستقلى داشت ؛ و بالاخره در خوزستان نیز خاندان مشعشع حکم فرمایى مى نمودند.

شاه اسماعیل ، توانست بسیارى از دولت هاى محلى را از قدرت براندازد و تنها حکومت هایى توانستند با تایید شاهان صفوى ، به موجودیت خویش ‍ ادامه دهند، که رنگ مذهبى داشته و حکام آن ، از زمره سادات بودند (326). به این لحاظ، اساس وحدت ملى را بر پایه محکم مذهب بنا گذارد و سراسر کشور ایران را تحت یک حکومت درآورد و در ضمن ، با رسمى نمودن مذهب تشیع ، همه ى مردم ایران را با یکدیگر متحد و متفق ننمود و آنان را بر آن داشت ، که دیگر زیر بار اقوام مسلمان کشورهاى همسایه ، مخصوصا دولت عثمانى ، نروند یکى دیگر از آثار سیاسى سلسله صفوى آن بود که توانست در مجمع ملل اروپایى وارد شود و با آنان روابط سیاسى برقرار کند.
سیاست مذهبى صفوى را مى توان نسبت به نوساناتى که در طور عصر صفوى طى کرده است به سه دوره تقسیم نمود:
1 - دوره ى شروع ، عهدى که با سیاست خاص مذهبى شاه اسماعیل اول آغاز و به همراه خود، برخى نوآورى ها را به کمک قزلباشان و در راس آن ، مقام مذهبى اسماعیل اول برقرار نمود.
2 - دوره ى اوج ، عهدى که مذهب و روحانیون مذهبى ، از اقتدارى خاص ‍ که شاه اسماعیل ، بدعت گذار آن بود برخوردار مى شوند و در طول سلطنت شاه طهماسب ، استمرار مى یابد و سنواتى از عصر شاه عباس اول ، را نیز در بر مى گیرد.
3 - دوره ى افول ، عهدى که از اواسط سلطنت شاه عباس اول شروع شد که حذف مقامات آنان و نیز دگرگونى تشکیلات نظامى صفوى را، در پى داشت . به طورى که در عهد شاه سلیمان ، صوفیان و روحانیون به استثناى دوره کوتاهى ، به کارهاى برتر گمارده نمى شوند و مذهب و مذهبیون ، از ارج کمترى برخوردار مى باشند و کارهاى بى ارزش حتى مشاغلى مانند: نسقچى گرى و مهترى ، به آنان واگذار مى شد.
ولى به طور کلى ، چند عامل در هر سه دوره : تاثیر به سزایى داشت که عبارت بودند از:
عامل یکم - زمینه مذهبى خاندان صفوى . زیرا این زمینه ، ابتدا پشتوانه اى براى ابداعات و اقدامات اسماعیل اول ، در جهت تعقیب و نوآورى هاى وى بود. به طور کلى ، تشیع در طول دوران گذشته ، زمینه ساز بسیارى از نهضت هاى رهایى بخش و واکنشى ، علیه حکام و مذهب رسمى آنان و مورد توجه توده ى محروم بود.
عامل دوم - جلوگیرى از پیشرفت عثمانیان و ازبکان سنى مذهب و غرب و و شرق ایران بود که در تمام دوره صفوى به چشم مى خورد. براى سیاست مذهبى صفوى در جهت جلوگیرى از نفوذ عثمانیان باید اهمیت فوق العاده اى قایل شد، زیرا؛ همین سیاست بود که سرانجام باعث تغیر سیاست دولت عثمانى گردید و ارکان قدرت این امپراتورى را، متزلزل ساخت و اروپاییان را به علت توجه دولت عثمانى ، به مرزهاى شرقى اش و متمرکز ساختن سپاهیانش در این قسمت ، آسوده خاطر گذاشت تو به همین سبب نیز از سرعت پیشرفت اسلام ، در اروپا کاسته شد.
عامل سوم - وحدت سیاسى در کشور و وجود قدرت هاى محلى ، که تا عهد شاه عباس اول ، وجود داشت و در عهد وى کاهش چشمگیرى یافت و در اواخر حکومت صفوى مجددا پایدار گشت .
پس از استیلاى ترکان عثمانى بر قسطنطنیه ، راه تجارت اروپا با مشرق زمین به کلى بسته شد و رشته ارتباط اروپاییان ، با کشورهاى آسیایى قطع گردید. اما اروپاییان ، که به کالاهاى آسیایى احتیاج داشتند، درصدد برآمدند براى رسیدن به ایران ، هندوستان و چین راه دیگرى پیدا کنند. در این زمان ، دولت هاى اسپانیا و پرتقال ، از بزرگ ترین دول مستعمراتى جهان به شمار مى آمدند، دریانورد شان ، جزایر و سرزمین هاى مجهول را با نام پادشاهان خود، تصرف مى نمودند و چون در این امر رقابت به وجود آمد، ایجاد درگیرى بین آنان در حال تکوین بود. در سال 1493 م . پاپ الکساندر ششم بورژیا، فرمانى صادر نمود که به موجب آن ، کره زمین از نصف النهار 46 درجه غربى ، به دو قسمت منقسم شد. نیمکره غربى ، (به استثناى برزیل )، متعلق به پادشاه اسپانیا، و نیمکره شرقى ، متعلق به پادشاه پرتقال شناخته شد. این فرمان پاپ ، با انعقاد عهدنامه توردوسیلاس ، بین دو دولت اسپانیا و پرتقال در 18 ژوئن 1494 م . جنبه سیاسى و رسمى یافت . از این تاریخ ، دولت پرتقال ، که خود را مالک الرقاب نیمکره شرقى مى دانست ، به منظور توسعه دامنه ى متصرفات خود در پیدا کردن راه دریایى در آسیا پیشقدم شد. در سال 1497 م . به فرمان مانوئل اول ، مشهور به خوشبخت ، پادشاه پرتقال (1495 - 1521 م .) واسکودوگاما، - دریاسالار پرتقالى - از دماغه ى امیدنیک ، در جنوب افریقا عبور کرده و به سواحل غربى هندوستان رسید و راه ایجاد مستعمرات را در هند و سایر نقاط آسیا، براى هموطنانش باز نمود.
پرتقالى ها، پس از استقرار در بندر گوا، در ساحل غربى هندوستان شروع به دست اندازى به نواحى اطراف نمودند. در تابستان 1507 م . دریاسالار پرتقالى آلفونسو آلبوکرک ، با ناوگانى مرکب از شش کشتى جنگى ، روانه ى خلیج فارس شد. و ابتدا مسقط و شهرهاى ساحلى عمان ، را تصرف نمود و آتش زد. سپس جزیره هرمز، واقع در دماغه خلیج فارس و بندر گمبرون ، واقع در ساحل جنوبى ایران را اشغال کرد و راه سیادت پرتقالى ها را بر ناحیه خلیج هموار نمود.
از جانب دیگر، طوایف ازبک و ترکمن ، مرتبا خراسان را مورد تجاوز و غارت قرار مى دادند و چون با هیچ گونه مقاومتى روبرو نمى شدند، در حملات خود جسورتر مى گردیدند. بدین ترتیب در آغاز قرن شانزدهم میلادى استقلال ایران ، از سه طرف در معرض خطر نابودى از جانب بیگانگان بود.
شاه اسماعیل ، براى آن که لشکرکشى او به نواحى مزبور، باعث نگرانى ترک ها و مصریان نشود، سفیرى به نام قلى بیک را به دربار سلطان بایزید دوم و سفیر دیرگى به نام ذکربابیک را نزد سلطان مصر، فرستاد و به آنان اطمینان داد که این لشکرکشى ، براى امنیت سرحدات ایران ضرورى است و در دوستى آنان هیچ خللى وارد نخواهد نمود.
شاه اسماعیل ، در سال 1507 م . علاء الدوله را در محلى به نام البستان ، شکست داد و توانست قلمرو او و اماکن مقدسه ، کربلا و نجف را ضمیمه ایران نماید.
حرکت بعدى شاه اسماعیل ، حمله به بغداد بود. در این زمان امیر مبارک ، از جانب سلطان مراد آق قویونلو، در بغداد حکومت مى کرد که در مقابل سپاهیان شاه اسماعیل ، تسلیم گردید و سراسر میان رودان بین النهرین در سال 1509 م . به تصرف ایرانیان درآمد و مذهب شیعه ، در عراق عرب نیز مذهب رسمى اعلام گردید.
سپس شاه اسماعیل ، به ناحیه خوزستان آمد و شیخیان على اللهى هویزه ، را به شدت تنبیه کرد و رهبر آنان را به قتل رساند. سپس لرستان فارس را تحت اطاعت درآورد و از آن جا به شیروان رفت و پس از تصرف شیروان (دربند) جسد پدرش حیدر، را به اردبیل انتقال داد و طى مراسمى در آرامگاه شیخ صفى ، به خاک سپرد (327).
درگذشت سلطان حسین بایقرا، آخرین پادشاه تیمورى که بر هرات و قسمتى از خراسان ، سلطنت مى کرد باعث شد که شاه اسماعیل ، به آسانى آن جا را ضمیمه خاک خود نماید.
بدین ترتیب ، شاه اسماعیل ، پس از 13 سال جنگ و ستیز توانست وحدت ملى و تمامیت ارضى ایران را تامین و میان کشورهاى سنتى مذهب عثمانى ، ترکستان و هند، سد محکمى ایجاد نماید (328).
شاه اسماعیل و جانشینانش ، با اجراى این سیاست ، توانستند اولا: ملت را به وحدت یگانگى رهبرى نموده ؛ ثانیا: با ایجاد مرکز مقاومتى در برابر تکران عثمانى ، نظر مهر و محبت اروپاییان را که دشمن ترک ها بودند، بسوى خود جلب نماید و به تدریج ، باب روابط سیاسى و بازرگانى را با آنان مفتوح سازند - این دو اصل ، بنیاد سیاست خارجى صفویه را طى دو قرن تشکیل مى داد. ثالثا: با توسعه و رشد بازرگانى ، صنایع و هنرها، دولت صفوى به طور عمده و با استفاده از تغییر عمده اى که در آخر قرن 15 م . در موازنه تجارت جهانى روى داد، به رونق بى نظیرى دست یافت .
تقریبا مدت دو قرن و نیم قبل از آغاز قرن 16 م . قدرت برتر تجارى ، در کرانه ى خاورى مدیترانه بود اما دو حادثه ، در قرن 15 م . ضربه مهلکى بر این برترى وارد آورد. نخستین حادثه ، تصرف قسطنطنیه در 1435 م . توسط ترکان و دومین حادثه ، کشف راه دریایى به جنوب شرق آسیا با دور زدن دماغه ى امیدنیک در 1487 م . توسط پرتقالى ها با هند - از طریق دماغه ى امید - جلوگیرى کنند، اما تلاششان به شکست انجامیده بود. برقرارى سلطه ى پرتغالى ها در خلیج فارس و اقیانوس هند، الگوى سنتى تجارت در منطقه را تغییر داد. قرن ها قبل از آمدن پرتغالى ها خلیج فارس ، یکى از شاهراه هاى بزرگ تجارت شرق و غرب بود، محصولات چین ، مجمع الجزایر مالایا و هند، بسمت غرب مى رفت و کالاهاى ایران ، ممالک عرب و اروپا به سمت شرق ، دولت ها و شهرهاى تجارى ، که همه بدون استثنا، در خلیج فارس واقع بودند، به وجود آمده و از میان رفته بودند (329).
طبعا پرتغالى ها (330) صرفا به عنوان تاجر حضور نداشتند، بلکه همچون فاتحان وارد شده و هدف آنان برقرارى حاکمیت پرتغال ، بر تمامى آسیا بود حاکمیت پرتغال ، نه تنها ناقوس مرگ ونیز را به عنوان ملتى تاجرپیشه به صدا درآورد بلکه بر رونق اقتصادى کشورهاى مسلمان سواحل خلیج فارس نیز، تاثیر بسیارى نهاد.
بازرگانان این کشورها، با فرستادن کالاهایى که از اروپا مى آمد به نقاط شرقى تر و خرید اجناسى که سرانجام در اروپا به فروش مى رسید. در مراکز داد و ستدى چون سبلان ، کالیکوت (331)، ساحل مالایا، و کالایا، در ساحل غربى مالایا، اشتغال داشتند.
دولت صفویه ، یکى از دولت هایى بود که به واسطه ى استیلاى پرتغالى ها بر تجارت ساحلى ، ضربه خورد با بیرون راندن پرتغالى ها از بحرین توسط شاه عباس ، در سال 1602 م . و جایگزین نفوذ انگلیسى ها در تجارت منطقه و در پى آن ، تاسیس کمپانى هند شرقى انگلیس ، در 1600 م . شاه عباس ، فرمانى به مدیر عامل کمپانى هند شرقى انگلیس ، داد که طى آن ، امتیازات تجارى مختلفى به ماموران کمانى واگذار مى کرد و به آنان اختیار مى داد تا کارگاه هایى در ایران تاسیس کند به دنبال این امتیازات کارگاه هاى فراوانى در جاسک ، شیراز، اصفهان دایر گردید (332).
در پى آنان هلندى ها و فرانسوى ها، به عنوان استعمارگر وارد این سرزمین شدند.
مواد قراردادهاى تجارى ، از سوى ماموران این قدرت هاى اروپایى به شاهان صفوى ، تحمیل نمى شد بلکه ، آزادانه مورد مذاکره قرار مى گرفت که نتیجه ى آن ، شراکت دولت صفوى ، در سود حاصله از این تجارت بود. کمپانى هند شرقى انگلیس ، به منظور دستیابى به قراردادهاى تجارى سودمندتر، کوشید به شاه عباس اول (333) فشار آورد اما تسخیر بغداد در 1623 م . توسط وى ، عاملین کمپانى را از هرگونه اهرم فشارى که در نتیجه تشویش شده ، از عثمانیان مى توانستند بکار گیرند، محروم ساخت ، با سقوط هرمز، از آن جا که در آن زمان ، کمپانى هند شرقى انگلیس ، در خلیج فارس تفوق داشت ، به سود او بود تا بکوشد تجارت بین المللى صفویه را از مسیرهاى سنتى منحرف نموده و آن را به راه دریایى خلیج فارس ، منتقل سازد و از این طریق ، وابستگى شاه را به کمپانى افزایش دهد. لیکن این کمپانى فقط حدود یک سال دست بالا را در معامله داشت و در ژوئن 1623 م . اولین هیات تجارى هلند، به خلیج فارس رسید.
شاه عباس ، در جهت توسعه بازرگانى و تمایل او به اجتناب از وابستگى بى جهت کمپانى هند شرقى اروپایى بود، بنابراین ، از طریق راه هاى سنتى ، بازرگانى ایران به تحرک افتاد. یعنى مسیرى که سرزمین عثمانى را دور مى زد، از گیلان و از طریق دریاى خزر به هشترخان و سپس در مسیر ولگا جلو مى رفت .
مسیر دیگرى وجود داشت که شمال اسکاندیناوى را از طریق دریا دور زده و به بنادر دریاى سفید مى آمد و از آن جا از طریق روسیه مسیر را ادامه مى داد. این مسیر که اولین بار توسط بازرگانان کمپانى مسکوى روسیه گشوده شده بود، از 1581 م . به واسطه خطرات زیاد بین راه ، متروک ماند و مسیر گیلان ، هشترخان و جنوب روسیه هنگامى که عثمانیان و صفویان در جنگ بسر مى بردند - که اغلب هم چنین بود - اهمیت فوق العاده اى پیدا مى کرد. تجارت بین المللى که در این مسیر به عمل مى آمد، پارچه هاى زربفت تافته ، چرم دباغى نشده ، چرم مراکشى ، مخمل و بالاتر از همه ابریشم ، از طریق گیلان به مسکو و از آن جا به لهستان و معمولا اروپا صادر مى شد.
در قرن شانزدهم و هفدهم میلادى ، ایران در تجارت ابریشم مقام شایانى داشت (334).
در این دوره کالاى عمده تجارتى ایران ، ابریشم بود. این محصول از ایالت گرجستان ، خراسان ، کرمان ، مازندران و به ویژه گیلان به دست مى آمد. ایران سالیانه بیست و دو هزار عدل ، محصول ابریشم داشت و هر عدل ، به دویست و هفتاد و شش لیور (335) بود. گیلان ده هزار، مازندران دو هزار، آذربایجان و خراسان هر یکى سه هزار، این رقم باز در حال صعود بود چون کشت و کار مدام در افزایش بوده است .
تجارت ابریشم را باید یکى از موفقیت هاى بزرگ شاه عباس ، در زمینه برنامه ریزى اقتصادى محسوب نمود و در واقع ، این تجارت بزرگ ترین منبع درآمد پولى نقد، براى خزانه سلطنتى بود البته تجارت ابریشم را بازرگانان ارمنى در دست داشتند (336). این بازرگانان نه تنها تجارت شاه را اداره مى کردند، بلکه با بازرگانان اروپایى از جمله کمپانى هاى مختلف هند شرقى هم رقابت مى کردند با به سلطنت رسیدن شاه صفى - 1629 م . کنترل شاه بر تجارت از میان رفت وى با دریافت رشوه از جامعه ارامنه ، به هر کس ‍ پروانه خرید ابریشم مى داد. بار دیگر کمپانى هند شرقى هلند بر انگلیسى ها غلبه کرد و با تجارت دو طرفه - هم با شاه و هم با تجار محلى ، از جمله ارامنه - که مشغول تقویت روابط خود با ایتالیا و توسعه شبکه بازرگانى شان به فرانسه ، انگلیس ، هلند و روسیه بود، موفق شد از این فرصت جدید استفاده کنند، در زمان شاه صفى ، با دریافت عوارض گمرکى سنگین بر ابریشمى که از بازار آزاد خریدارى مى شد، سعى نمودند عایدات از دست رفته ى دولت را که نتیجه این وضع بود جبران کنند. هم چنین به قول تاورنیه : عبور و مرور گوسفندان از نواحى تبریز و همدان به بازارهاى استانبول و اوزنه ، به میزان وسیعى وجود داشت .
علاوه بر آن ، کارگاه هاى کاشى سازى ، منبت کارى ، نقاشى ، مینیاتور، پارچه بافى و ابریشم بافى به سرعت رشد نمود. هم چنین توپ ریزى ، که از زمان شاه عباس ، ایران داراى لشکرى با تشکیلات مجهز به اسلحه گرم و توپ گردیده بود لذا، توپ هاى جنگى در کارگاه هاى عظیمى ساخته مى شدند. البته دلیل رشد بازرگانى در این دوره ، امنیت راه ها، ساختن جاده ها و ایجاد کاروانسراها و آب انبارهاى بین راه بود، که موجب تسهیل در امر تجارت و بازرگانى مى شد.